Ang Ortograpiya ng Wikang Filipino

Isang buhay na wika ang Filipino. Patuloy itong nagkakaroon ng mga pagbabago at umuunlad sa paglipas ng mga panahon.

Masasabing nagsimula ang ortograpiya ng wikang Filipino noong unang panahon, kung kailan ginamit ng mga Pilipino ang katutubong paraan ng pagsulat na tinatawag na baybayin.

Binubuo ng labimpitong (17) simbolo na kumakatawan sa mga mga titik ang Baybayin ayon sa sumusunod:

Noong 1899, nalathala ang Estudios sobre la lengua tagala na sinulat ni Jose Rizal habang nakadestiyero siya sa Dapitan.

Kasama sa panukala ni Rizal sa ortograpiyag Tagalog ang alpabetong may limang patinig at labinlimang katinig, na naging batayan naman ng abakada  na binuo ni Lope K. Santos sa kanyang Balarila na nalathala noong 1940 at naging dahilan kaya tinagurian siyang “Ama ng Balarila g Pilipinas.

Ginawang lima ang patinig: A, E, I, O, U at idinagdag ang letrang R kaya naging dalawampung  letra na ang mga titik ng lumaganap na abakada hanggang sa panahon na mula sa Tagalog, tinatawag ang Wikang Pambansa na wikang Pilipino.

Ang Abakadang Pilipino ay binubuo ng mga sumusunod na titik: A, B,K,D,E,G,H,L,M,N,NG,O,P,R,S,,U,W,Y. Ang mga katinig ay binibigkas nang may kasamang patinig na A, gaya ng mga sumusunod: /A/./Ba/,/Ka/,/Da/,/E/,/Ga/,/Ha/,/I/,/La/,/Ma/,/Na/,/Nga/,/O/,/Pa/,/Ra/,/Sa/,/Ta/,/U/,/Wa/,/Ya/.

Masasabing nagresulta sa paghihiwalay ng E/I at O/U ang matagal na panahong pagtuturo ukol dito na may kinalaman sap ag-aaral ng wikang Espanol. Bilang katunayan, ipinaliwanag ni Tomas Pinpin sa kanyang aklat na pinamagatang “Librong pagaaralan ng manga tagalog nang uikang caftilla” na kailangang matutuhan ng mga kababayan niya ang pagkilala sa magkaibang tunog ng E at I at ng O at U dahil may mga salita sa Espanol na bagama’t magkakatulad ng baybay o ispeling, nagkakaroon ng magkaibang kahulugan dahil sa mga naturang titik.  

Naimpluwensiyahan talaga ng wikang Espanol ang mga wikang katutubo sa ba bansa.  Gayunpaman, hindi ibinilang sa abakada ang mga letra para sa mga tunog na C, CH, F, J, LL, N, Q, RR,V,X AT Z. Patuloy na ginamit ang mga ito sa ilang mga pangngalang pantangi, gaya sa Consuelo, Pocholo, Fallon, Jaro, Magallanes, Cariño, Barrameda, Vizcaya, Maximo at Zamboanga. Samantala, marami sa mga salitang hiram sa mga Kastila ang tinumbasan ng mga tunog sa mga titik ng abakada gaya ng sumusunod:

Hiram na Titik		Titik Tagalog	Salitang Espanyol	Baybay Tagalog
C	k- s-		calesa cine	kalesa sine
CH	ts- s-		cheque chinelas	tseke sinelas
F	p-		fiesta	pista
J	h-		jota	hota
LL	ly- y-		billar caballo	bilyar kabayo
Ñ	Ny-		bano	banyo
Q	k-		quezo	keso
RR	r-		barricada	barikada
V	b-		ventana	bintana
X	ks- s-		experimento xilofano	eksperimento silopono
Z	s-		zapatos	sapatos

Hinango rin sa mga tuntunin sa Balarila ni Santos ang iba pang gabay sa pagsulat , tulad ng tamang gamit ng ng at nang, pagpapalit ng R sa D, o kung bakit nagiging U ang O ng salita kapag inuulit. 

Tinipon ng Surian ng Wikang Pambansa (SWP) ang mga makabuluhang tuntunin pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ginawan ito ng isang hiwalay  at nakamimeograp na polyeto na pinamagatang “Mga Batayang Tuntuning Sinusunod sa Pagsusuring Aklat ni Bienvinido V. Reyes. Ginamit ang polyetong ito bilang gabay ng mga guro, manunulat at editor.

Ang Bagong Alpabetong Filipino

Bagama’t pinangalanan nang “Pilipino” ang Wikang Pambansa sa bisa ng isang kautusang pangkagawaran ni Kalihim Jose Romano noong 1959, inusig pa rin ni Kongresista Inocencio Ferrer ang Surian at ibang ahensya ng pamahalaan dahil sa diumano’y pagpapalaganap nito ng isang “puristang Tagalog” bilang Wikang Pambansa noong 1965.

Nagpetisyon pa sa hukuman ang Madyaas Pro-Hiligaynon Society, isang pangkating pangwika upang pigilin ang gawain ng Surian noong 1969.

Dahil sa mga ito, muling sinuri ang konsepto ng Wikang Pambansa at Konstitusyong 1973, tinawag na “Filipino” ang Wikang Pambansa. Nakabuo ng bagong gabay sa ortograpiya noong 1976 – ang “Mga Tuntunin ng Ortograpiyang Filipino” na nalathala sa anyong mimeograph noong 1977. 

Kabilang sa nilalaman ng bagong gabay ang pagbabago sa abakada na naging 31 letra dahil sa pagdagdag ng 11 letra kaya tinaguriang “pinagyamang alpabeto” dahil sa dami ng letra nito na umani naman ng mga pagpuna.

Kaya’t muling sinuri at binawasan ng titik ang alpabeto na binubuo na lamang ng 28 letra nang malathala ito noong 1987 sa gabay na “Alpabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino” ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas, ang binagong pangalan ng Surian ng Wikang Pambansa.

Ito ang Bagong Alpabetong Filipino na binabasa ang mga titik sa paraang Ingles, maliban sa Ñ

.

Malaking Titik

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

Ñ

NG

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Y

Z

Maliit na Titik

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

k

l

m

n

ñ

ng

O

p

q

r

s

t

u

v

w

x

y

z

Ponema

a

b

k, s

d

e

f

g

h

i

dʒ, h

k

l

m

n

ɲ

ŋ

o

p

k

r

s

t

u

v, b

w

ks, z

j

z

Ang Tabloid

      Sa Pilipinas, ang tabloid ay dyaryo na karaniwang nakalimbag sa wikang Filipino bagama’t meron namang nakalimbag sa wikang Ingles.

      Sa kabila na nauso na ang gadgets lalo na ng cellphones, masasabing buhay na buhay pa rin ang industriya ng dyaryo sa bansa. Katunayan, araw-araw, marami pa ring tabloids ang makikitang ibinibenta sa bangketa at pagdating ng hapon,  ubos na ito kundi man ay konti na lang ang natira.            Ibig sabihin, bumibenta pa rin kahit pa nga una nang inilabas sa radyo at telebisyon ang mga nakalimbag na balita rito.

     May sarilang hatak ang print media dahil nga hindi lahat ay nakakapanood ng telebisyon at radyo. Mura lang naman kasi ang dyaryo o tabloid kaya kayang=kayang bilhin ng mga karaniwang mamamayan.  Bukod dito, may epekto pa rin sa mambabasa ang dyaryo hangga’t naitatabi ito.

     Karaniwang dahilan ng tao sa pagbili ng dyaryo ang magbasa balita, tsismis, isports, panitikan at  magsagot ng palaisipan. 

     Mukhang all-in-one na, pinagsama-sama lahat sa dyaryo para magustuhan ng mga tao. Mainam itong pampalipas-oras o libangan kapag walang ginagawa.

    Kaya lang, masyadong binibigyang-pokus sa mga tabloid ang tungkol sa sex at karahasan kaya’t tinagurian itong sensationalized journalism.

     Mayroong nasa humigit-kumulang 20 national daily tabloid sa Pilipinas.

Kasaysayan ng Komiks sa Pilipinas

Malaking bahagi ng aking kabataan sa dekada 80’s hanggang mga unang taon ng 90’s ang KOMIKS.  Kung tutuusin,  mas natuto at nahilig akong magbasa ng iba’t ibang akda at babasahin dahil sa Komiks. Naaalala ko pa,  bawat bahay yata sa lugar namin noon, bumibili ng komiks tapos naghihiraman kami. 

Hanggang kolehiyo, pag nasa bayan (palengke ako, hindi puwedeg di ako dumaan sa komiks stand.  Nauupo ako doon, nag-aarkila at nagbabasa ng komiks.  Mas matipid kasi at mas makakarami ako kung renta na lang kaysa bibili ng bago.

Kailan nga ba nauso ang komiks?

Si Dr. Jose Rizal ang sinasabing  kauna-unahang Pilipino na gumawa ng komiks dahil sa kanyang komiks strip na “Pagong at Matsing” na inilathala sa magasing "Trubner's Record" sa Europa  noong 1884.

Halaw ang “Pagong at  Matsing” ni Rizal sa isang popular na pabula sa Asya.

Habang nasa panahon ng rebulosyunaryo ang Pilipinas noong 1896-1898, lumabs ang mga magasing may nakaimprentang mga cartoons.  Kabilang dito ang “Miao” at “Te con Leche”.

Nang matalo ang Pilipinas sa digmaan, maraming mga Pilipino na kontra sa mga Amerikano ang lumipat sa malayang pamamahayag.

Noong 1907, inilathala ang "Lipang Kalabaw", isang magasing Tagalog na nasa pangangasiwa ni Lope K. Santos. Nagtataglay ang magasing ito ng mga satirikong cartoons na patungkol sa mga Amerikanong opisyal. Ngunit natigil ang paglalathala ng magasing noong 1909.

Lumabas  ang mga unang serye ng Filipino komiks bilang page filler sa mga magasing tagalog noong 1920. Kabilang sa mga magasing ito ang "Telembang" at ang muling binuhay na "Lipang Kalabaw", na nagtataglay pa rin ng mga satirikong cartoons laban sa mga Amerikano at mga pederalista. 

Maituturing ang dalawang komiks na ito bilang mga “panimula” ng komiks sa Pilipinas.

Noong 1922, lumabas naman ang Liwayway, na  sa simula ay hindi naglalaman ng komiks serye ngunit pagdating ng 1929, inilathala na sa magasin ang "Album ng Mga Kabalbalan ni Kenkoy" bilang isang filler sa entertainment section nito. Ang karakter na si Kenkoy ang bida sa seryeng ito, isang nakatutuwang batang Pilipino na naging representasyon ng mga kabataang may pagiisip na kolonyal noong 1930s.'

Mula noon, nagsulputan na ang mga regular na serye ng komiks.  Unang lumabas ang  Halakhak Komiks noong 1946, na tumagal lamang nang sampung edisyon dahil sa kakulangan ng maayos na distribusyon.

Noong 1947, lumabas naman ang Pilipino Komiks, sa pamamahala ni Tony Velasquez.  Nagbigay-daan ito para sa paglalathala ng iba pang magasin ng komiks.

Sunod-sunod na ang paglabas ng mga naging sikat na komiks tulad ng  Tagalog Klasiks noong 1949, at Silangan Komiks noong 1950.

Lumabas ang unang isyu ng Silangan Komiks noong Marso 15, 1950 sa ilalim ng pamamahala ni Ben Cabailo, Jr., ipinagmalaki nito ang mga pinakabata at magagaling na dibuhista nang panahong iyon na sina Nestor Redondo, Alfredo Alcala, Nolasco “Noly” Panaligan, Elpidio Torres at Antonio de Zuniga. Isa sa mga sumukat na kuwento mula sa Silangan ay ang “Prinsipe Ahmad, Anak ni Aladdin” na likha ni Alfredo P. Alcala.

Ilang lingo matapos ilabas ang unang komiks ng Silangan, inilathala ang Aksiyon Komiks ng Arcade Publications. Naging patnugot  nito si Eriberto Tablan samantalang  sina Alfredo Alcala at Virgilio Redondo naman ang  mga punong ilustrador. 

Sumunod sa mga ito ang Bituin Komiiks  (April 1950) Bulaklak Komiks (Agosto 1950), Pantastik Komiks (Oktubre 1950), Hiwaga Komiks (1950), Espesyal (1952), Manila Klasiks (1952), at Extra Komiks (1953). Dito nagsimula ang isa sa pinakamalaking industriya ng komiks sa buong mundo, kaya noong kalagitnaan ng 1950’s, hindi man opisyal ay itinuring ang komiks bilang pambansang libro ng mga Pilipino.

Lumawak pa ang mga ginamit na anyo sa paggawa ng komiks.  Noong 1950s, kumuha ng inspirasyon ang komiks mula sa ibang anyo ng panitikan tulad ng komedya, alamat, mga paniniwala at maging sa mitolohiyang Pilipino. 

Mayaman sa mga kuwentong patungkol sa aswang, kapre, nuno sa punso, tikbalang at iba pang mga karakter na mga sinaunang paniniwala ng mga Pilipino ang mga naunang komiks na Tagalog.

Hinango ng ilang komiks ang mga ideya ng karakter sa mga komiks ng Amerika, tulad ng Kulafu at Og (Tarzan), Darna (Wonder Woman o Superman), at D.I. Trece (Dick Tracy).

Sa panahon ng Martial Law, ipinatanggal ang ilan sa mga nilalaman ng komiks. Ipinag-utos din ang paggamit ng murang papel para sa komiks. Naapektuhan nito ang itsura at kalidad ng komiks, kaya naman bumaba ang benta ng mga ito sa pagpasok ng dekada 80s.

Nagresulta ito sa pag-alis ng mga dibuhista o ilustrador ng komiks sa Pilipinas para magtrabaho sa parehong industriya sa Amerika.  Kabilang dito sina Alfredo Alcala, Mar Amongo, Alex Nino, Tony de Zuniga, Rudy Nebres at Nestor Redondo.

Pagkatapos ng Martial Law, muling namuhunan ang industriya ng komiks sa mga makabagong mambabasa.  Drama ang naging usong tema sa komiks sa pagpapasikat ng mga manunulat na sina Pablo S. Gomez, Elena Patron at Nerissa Cabral.

Dekada otsenta, nauso naman ang mga Komiks na tulad ng Love Story, Love Song, Love Letter, Theme Song at iba pa na nagpokus sa mga Kuwentong Pag-ibig.

Tumagal lamang ang pagbabalik ng interes sa komiks  hanggang sa mga unang taon ng 1990s kung kailan nagsimula nang mahumaling ang mga Pilipino sa ibang anyo ng paglilibang tulad ng video games, karaoke, pocketbook novels, at kalaunan, sa cellphones na sinundan pa ng  Internet at  text messaging.

Maraming gumagawa ng komiks ang nagtipid sa produksyon, binawasan ang suweldo ng mga manunulat at dibuhista, gumamit ng murang papel at dinamihan ang mga pahinang nakatuon sa showbiz kaysa komiks. Dahil sa baba ng suweldo, ang mga manggawa sa industriya ng komiks ay nawalan na ng gana sa paggawa ng mga lumang kuwento at ang guhit ng mga ilustrador ay pangkaraniwan na lamang.  Samakatuwid, hindi na nito nasasalamin ang mayamang g tradisyon ng komiks na nasimulan noon.

Sa taong 2005, wala nang kahit anong kumpanya o malaking tagalimbag ng komiks sa Pilipinas. Ang mga naiwan ay mga maliliit na lamang na naglalathala ng sariling titulo ng komiks.

Sa kasalukuyan ay marami pa rin ang nagnanasang buhayin ang industriya sa bansa. Isa na rito si Carlo J. Caparas.  Noong taong 2007, tinangka niyang buhayin at pasiglahin ang tradisyunal na komiks sa sirkulasyon sa pamamagitan ng mga ginawa nilang komiks caravan sa iba’t bang bahagi ng bansa.

Hindi lamang sa Pilipinas nakilala ang galing at husay ng mga manlilikha ng komiks kundi maging sa ibang bansa. World-class nga naman kasi ang kakayahan ng mga Pilipino sa paglikha ng komiks.

Kinilala ang galing at husay ng mga Pilipino sa larangan ng sining at malilikhaing pagsulat sa lokal man at internasyonal na komunidad .  Kabilang sa mga komikerong Pilipino na kilala sa labas ng Pilipinas sina Gerry Alaguilan, Whilce Portacio, Philip Tan Alfredo Alcantara at marami pang iba.

  

Talambuhay ni Vanjoss Bayaban

YVANIE JEUOSH BAYABAN a.k.a. Vanjoss Bayaban

Grand Finalist, The Voice KIds Philippines Season 4

Si VANJOSS BAYABAN, 12 taong gulang at isa siya sa tatlong grand finalist ng The Voice Kids Philippines Season 4 ng ABS-CBN Network.

Siya ang panganay sa dalawang magkapatid na anak nina  Bayani at Bayaban, isang welder at isang OFW sa HongKong na umuwi ng Pilipinas para suportahan ang anak.  Sila ay taga-Asingan, Pangasinan.

Naging mag-aaral siya sa SPED Class Gifted and Talented ng Narciso R. Ramos Elementary School Sped Center at kasalukuyang nasa Grade 7 sa Angela Valdez Ramos National High School.

Apat na taong gulang pa lamang siya nang matutong kumanta dahil sa pagtuturo ng kanyang ama,  na dating sumasali rin sa mga amateur singing contest.

Dahil sa pag-asang ang kanyang anak ang magtutuloy sa kanyang pangarap na di natupad, sinuportahan ng tatay anak.  Naging bonding moments nila ang panonood ng mga singing contests sa tv kung saan, nakapupulot ng ng mga tips para makatulong kay Vanjoss.

Hindi naman nabigo ang butihing ama dahil nakasali sa The Voice Kids 2019 ang kanyang anak.

Sa kasalukuyan, umabot na sa 12-Milyon ang views ang blind audition performance ni Vanjoss, kung saan siya naging 3-chair turner dahil sa napakagaling at tila walang kahirap-hirap niyang pagkanta sa “My Love Will See You Through” ni Marco Sison.

Sa semifinals round kung saan kinanta niya ang Makita Kang Muli ng Sugarfree,  pinili siya upang kumatawan sa Team Sarah sa Grand Finals.

Tinaghal siyang Kampeon sa Grand Finals  ng The Voice Kids Philippines Season 4 sa   knayang napakagaling na pag-awit ng "You Raise Me Up" ni Josh Groban. ngayon Nobyembre 3, 2019.

Sinag sa Karimlan ni Dionisio S. Salazar (Buod)

 Sa pagamutan ng pambansang bilangguan sa Muntinlupa, makikita ang apat na lalaking may kanya-kanyang karamdaman – ang may trangkasong si Bok, dalawampu't siyam na taong gulang na labas masok na sa bilangguan; ang may plaster sa paa na si Doming, na nakabaril ng  matalik na kaibigan na na kalaguyo ng asawa nito; ang inoperahan dahil sa almoranas  na si Mang Ernan, apatnapu't limang taong gulang, isang manunulat, isa ring propesor sa isang unibersidad sa Maynila at naging kasapi rin sa iba't ibang samahan na nakulong dahil sa pagsunog sa maraming aklat na nagpapakalat ng maling impormasyon.

 At ang nasaksak dahil ayaw sumama sa mga pumuga sa bilangguan na si Tony, ang pinakabatang bilanggo sa bilibid na may angking talino.

Bata pa lamang si Tony nang umalis ang kanyang ama. Iniwan sila ng kanyang ina at kapatid. Nagtapos siya nang balediktoryan sa elementarya  ngunit dahil sa kahirapan natuto siyang mandukot at magnakaw na naging dahilan ng kanyang pagkakulong at pagkamuhi  sa sariling ama na umabandona sa kanilang mag-iina.

Sa loob ng bilangguan,  nakilala niya ang isang pari, si Padre Abena na gustong umampon at magpaaral sa kanya tulad din Mang Ernan na gusto ring tumulong sa kanya.

Dumating ang isang tanod at sinabing may dalaw si Tony. Hindi niyang inaasahang may dadalaw pa sa kanya at lalong hindi niya inaasahan na ito ay ang kanyang ama.

Humingi ng kapatawaran ang kanyang ama ngunit noong una ay nagmatigas si Tony.

Gayunpaman, sa pagpapayo nina Padre Abena, Mang Ernan, iba pa niyang mga kaibigan sa bilanguan at ng nars na si Bb. Reyes, bandang huli ay pinatawad din ni Tony ang kanyang ama.

 Gumaan ang loob ni Tony at natuwa siya nang malamang magaling na ang may sakit na ina at muli nyang makakasama paglaya niya dahil sa parole na ipinakiusap ng ama sa isang senador.

Uhaw ang Tigang na Lupa

ni Liwayway A. Arceo

Ilang gabi nang ako ang kapiling niya sa higaan. Tila musmos akong dumarama sa init ng kanyang dibdib at nikikinig sa pintig ng kanyang puso. Ngunit, patuloy akong nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa kanyang malungkot na pagtitig sa lahat ng bagay, paghikbi...

Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan: ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin: bilugang mukha, malapad na noo, hati-sa-kaliawang buhok, singkit na mga mata, hindi katangusang ilong, mga labing duyan ng isang ngiting puspos-kasiyahan...Sa kanya ang aking noo at mga mata. Ang aking hawas na mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at maninipis na labi, ay kay Ina...

Sa Ina ay hindi palakibo: siya ay babaing abilang at sukat ang pangungusap. Hindi niya ako inuutusan. Bihira siyang magalit sa akin at kung nagkakagayon ay maikli ang kanyang pananalita: Lumigkit ka!...At kailangang ‘di ako makita. Kailangang ‘di ko masaksihan ang kikislap na poot sa kanyang mga mata. Kailangang ‘di ko namamalas ang pagkagat niya sa kanyang labi. Kailangang ‘di ko na makita ang panginginig ng kanyang mga daliri. Ito rin ang katumbas ng kanyang mariing huwag kung mayroon siyang ipinagbabawal.

Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag-araw: ang bata kong puso ay tigang na lupang uhaw na uhaw...

Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni Ama bagama’t hindi ko mapaniwalaang may magkabiyak ng pusong hindi nagkakahinampuhan. Marahil ay sapagkat kapwa sila may hawak na kaunawaan: ang pagbibigayan sa isa’t isa ay hindi nalilimot kailanman.

Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulot ng isang amang nagsasalaysay tungkol sa mga kapre at nuno at tungkol sa magagandang ada at prinsesa; ng isang nagmamasid at nakangiting ina; ng isang pulutong ng nakikinig na magaganda at masasayang bata.

Ngunit, sa halip niyon ay minalas ko si ama sa kanyang pagsusulat; sa kanyang pagmamakinilya; sa kanyang pagbabasa. Minamasdan ko kung paano niya pinapangunot ang kanyang noo; kung paano niya ibinubuga ang asong nagbubuhat sa kanyang tabako; kung paano siya titingin sa akin na tila may hinahanap; kung paano niya ipipikit ang kanyang mga mata; kung paano siya magpapatuloy sa pagsulat...

Si Ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi ng mga punit na damit; kung nag-aayos ng mga uhales at nagkakabit ng mga butones sa mga damit ni Ama. Sa kanyang pagbuburda ng aking mga kamison at panyolito – sa galaw ng kanyang mga daliri – ay natutunghan ko ang isang kapana-panabik na kuwento. Ngunit, ang pananabik na ito’y napapawi.

Kabagut-bagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa bahay: isang batang marahil ay nasa kanyang kasinungalingang gulang o isang saggol na kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-malay, mabango ang hininga, may maliit na paa at kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid-kasalanan at kasiya-siyang hagkan, o isang kapatid ba kahulihan ng gulang, isang maaaring maging katapatan...

Sakali mang hindi nagkagalit si Ina at Ama, o kung nagkakagalit man ay sadyang hindi ipinamamalay sa akin, ay hinahanap ko rin ang magiliw na palitan ng mga titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.

Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang naningil na ang maniningil sa ilaw o sa tubig o sa telepono upang sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan. Sapat na panakaw sa sulyap ni Ama upang ipadamang may naririnig siya.

Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan kaming nagpasyal: Si Ama, si Ina at ako. Malimit na ako ang kasama ni Ina; hindi ko nakitang sinarili nila ang pag-aaliw.

Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko kinapapansinan ng kakaibang kilos si Ina. Nahihiga rin siya pagdating ng mga sandali ng pamamahinga at kung nakatutulog siya o hindi ay hindi ko matiyak.

Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong inaangkin ng madla...

Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.

Ilang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na aklat ang aming tagapaglaba: yaon daw ay nakuha niya sa isang lukbutan ng amerikana ni Ama. Ibinigay ko yaon kay Ina: yaon daw ay talaarawan ni Ama.

Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata ni Ina. Kapansin-pansin ang lalo niyang hindi pagkabo buhat noon. Lalo siyang naging malungkot sa aking paningin.

Ano ang nasa isang talaarawan?

Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si ama ngunit, kakaiba ang kalasingan niya ngayong gabi. Hinihilamusan siya ni ina ng malahiningang tsaa, ngunit wala itong naibigay na ginhawa.

Hindi rin kumikino si Ina: nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na pagtutol.

Sapagkat may isusulat ako...sapagkat ikamamatay ko ang pighating ito...sapagkat...sapagkat...sapagkat...

Idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at ulo: hindi raw siya makahingang mabuti.

Marahil ay may sipon ka, ani ina. Sinisinat ka nga.

Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni Ama. Wala siyang tutol sa aking ginagawa. Sinusundan niya ng tingin ang bawat kilos ko.

Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang sa palad, at ang kanyang binti, buhat sa tuhod hanggang sa mga talampakan, ay makailan kong binuhusan ng tubig na mainit na inakala kong matatagalan niya – tubig na pinaglagaan ng mga dahong ng alagaw. Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya ang ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng kalamansi.

Nakangiti si Ama: Manggagamot pala ang aking dalaga!

Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti niyang yaon: hindi ako dating binibiro ni Ama.

Sana’y ako si ina sa mga sandaling yaon: sana’y lalo kong ituturing na mahalaga ang nadarama kong kasiyahan...

Nabigo ako sa aking pag-asa: nakaratay nang may ilang araw si Ama. Halos hindi siya hinihiwalayan ni Ina: sa ilalim ng kanyang mga mata ay may mababakas na namang maiitim na guhit.

Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng kanyang makakaya. Ngunit, ayaw niyang ipagtapat sa akin ang karamdaman ni Ama.

Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nililinis ko ang kanyang makinilya. Idinikit ko ang kagugupit na kuwentong kalalathala pa lamang. Pinagsama-sama ko ang mga papel sa kanyang mga kahon.

Ang pang-ilalim na kahon ng kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng hindi gagaanong pagtataka: may isang kahitang pelus na rosas at isang salansan ng mga liham. Maliliit at mga bilugang titik bughaw na tinta sa pangalan ni Ama sa kanyang tanggapan ang mga nasa sobre.

Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha, may ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, maninipis na labi. Sa likod niyon ay nasusulat sa maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na tinta: Sapagkat ako’y hindi makalimot... Ang larawan ay walang lagda ngunit nadama ko ang biglang pagkapoot sa kanya at sa mga sandaling yaon ay natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama.

Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari? Higit marahil ang aking katiwasayan kung hindi ka dumating sa aking buhay, bagamat hindi ko rin marahil matitiis na hindi maipagpalit ang aking kasiyahan sa isang pusong nagmamahal. Totoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang malimit maging sagwil sa kanyang kaligayahan...

Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan; hindi na tayo maaaring dayain ng ating nadarama. Ngunit, nakapagitan sa atin ngayon ang isang malawak na katotohanang pumupigil sa kaligayahan ang hindi natin maisakatuparan ay buhayin na lamang natin sa alaala. Panatilihin na lamang natin sa diwa ang katamisan ng isang pangarap; sana’y huwag tayong magising sa katotohanan...

Nakita ko siya kagabi sa panaginip; sinusumbatan niya ako. Ngunit, hindi ko balak ang magwasak ng isang tahanan. Hindi ko maatim na mangnakaw ng kanyang kaligayahan; hindi ko mapababayaang lumuha siya dahil sa akin. Ang sino mang bahagi ng iyong buhay ay mahal sa akin; ang mahal sa akin ay hindi ko maaaring paluhain...

Ang pag-ibig na ito’y isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing tauhan; sapagkat ako ang nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas. Ipalagay mo nang ako’y nasimulang tugtuging nararapat tapusin. Gawin mo akong isang pangarap na naglalaho pagkagising. Tulungan mo akong pumawi sa kalungkutang itong halos pumatay sa akin...

Ngunit, bakit napakahirap ang lumimot?

Nadama ko ang kamay ni Ina sa aking kanang balikat: noon ko lamang namalayan na may pumasok sa aklatan. Nakita niya ang larawang nasa kahitang pelus na rosas. Natunghan niya ang mga liham na nagkalat sa hapag ni Ama.

Si Ina ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga. Ngunit, sa kanyang paglisan ay muling binati ng kanyang palad ang aking balikat at nadarama ko pa ang salat ng kanyang mag daliri; ang init ng mga iyo, ang bigat ng kanilang pagkakadantay...

Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay hindi pa napapawi. Iniiwasan ko ngayon ang pagsasalubong ng aming mga titig; hindi ko matagalan ang kalungkutang nababasa ko sa mga paninging yaon.

Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Nguni, nang mapaniwala ko siyang masama sa kanyang ang bumangon ay kanyang sinasabi: Ngayon ay ang aking anak ang susulat nang ukol sa atin...At sa anya’y isang dalubhasang kamay ang uukit niyon sa itim na marmol. Ngunit, hindi ko maisatitik ang pagtutol na halos ay pumugto sa aking paghinga.

Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!

Kailanman ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang ilang salitang ito.

Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban; ang uang tibok ng puso ay hindi pag-ibig sa tuwina...Halos kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang mga puso namin ng iyong Ina...Mura pang lubha ang labingwalang taon...Huwag ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga kalungkutang magpapahirap sa iyo habang-buhay...

Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni Ama sa akin.

Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni Ama.

Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa akin, patuloy sa kanyang hindi pag-idlip, patuloy sa kanyang pahluha kung walang makakita sa kanya...

 Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni Ama at ang pagtatanan ng isang nais tumakas na damdamin sa kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop ng kanyang ngipin sa labi.

Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang kaliwang kamay nito ay kinulong niya sa kanyang mga palad.

Magaling na ako, mahal ko...magaling na ako...sa muli mong pagparito ay sabihin mo sa akin kung saan tayo maaaring tumungo...ang moog na itong kinabibilangguan ko’y aking wawasakin...sa ano mang paraan...sa ano mang paraan...

            Ang malabubog na tubig na bumabakod sa mga paningin ni Ina ay nabasag at ilang butil niyon ang pumatak sa bisig ni Ama. Mabibigat na talukap ang pinilt na iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga titig nila ay gumuhit sa nanunuyo niyang labi ang isang ngiting punung-puno ng pagbasa. Muling nalapat ang mga durungawang yaon ng isang kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang binabalungan ng luha: ang mga salamin ng pagdaramdam na hindi mabigkas.

Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay ni Ama:Sabihin mo, mahal ko, na maaangkin ko na ang kaligayahan ko...

Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang labi at nang siya’y mangusap ay hindi ko naaming kay Ina ang tinig na yaon: Maaangkin mo na, mahal ko!

Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay ng kapayapaang nanahanan sa mga labi ni Ama at nasa mga mata man niya ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa isang buhay na wala nang luhang dumadaloy sa mga iyon: natitiyak niya ang kasiyahang nadama ng kalilisang kaluluwa...