Ang tren ay tumulak sa gitna ng Sali-salimuot na mga ingay. Sigawan ang
mga batang nagtitinda ng mga babasahin, Tribune, mama, Tribune, Taliba? Ubos nap
o. Liwayway, bagong labas. Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag
mong kalimutan, Sindo, ang baba mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon.
Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan. Nagkalat ang mga
magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka Uweng. Sela, sabihin mong sa
Mahal Na Araw na kami uuwi. Ang pases mo Kiko, baka mawaglit. Maligayang
Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi naman ako magtatagal
doon at susulta ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam. Hanggang sa
muli.
Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. H-s-s-s-Tsug. Tsug. Naiwan
sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban, at sila’y napagitna sa
malayang hangin at sa liwanag ng umaga.
Huminga nang
maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi, ‘Salamat at tayo’y nakatulak na
rin. Kay init doon sa istasyon.’ Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at
nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan.
Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na’t tugma-tugma, tila pintig ng
isang pusong wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang
gulo at ingay ng pag-alis, at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig.
Nagsasalita na naman ang kanyang Tiay Juana, ‘Ang namatay ay ang Tata Inong mo,
pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama. Mabait siyang tao
noong siya’y nabubuhay pa.’
Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagama’t hindi niya nakita kailanman
ang namatay na kamag-anak. Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang
bahagi ng kanyang puso, at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang
patay. Naalala niya na sa Malawig ipinanganak, lumaki at nagkaisip ang kanyang
ama. Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng
nayong iyon, kung mayaman o dukha, kung liblib o malapit sa bayan. At
samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ate ay nabubuo naman sa
isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan, at umusbong sa kanyang puso ang
pambihirang pananabik.
Sa unang malas, ang Malawig ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa
Kallagitnaang Luzon. Isang daang makitid, paliku-liko, natatalukapan ng makapal
at manilaw-nilaw na alikabok. Mga puno ng kawayan, mangga, niyog at akasya. Mga
bahay na pawid, luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at
bubong. Pasalit-salit, isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa
malapit. Doon at ditto, nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay.
At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga, ang bughaw,
maaliwalas at walang ulap na langit.
‘Walang maganda rito kundi ang langit,’ ang sabing pabiro ng kutsero ng
karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa
kanyang dibdib. ’ Hindi po naman,’ ang marahan niyang tugon. Naisaloob niyang
sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar, at iba pang
bayani ng lahi, at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng
himagsikan laban sa mga Kastila. Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya,
nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid.
Kay rami pala niyang kamag-anak doon. Hindi mapatid-patid ang
pagpapakilala ng kanyang Tiya Juana. Sila ang iyong Lolo Tasyo, at sila ang
iyong Lola Ines. Ang mga pinsan mong Juan, Seling, Marya at Asyas. Ang iyong
Nana Bito. Ang iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti rito, halik ng kamay roon. Mga
kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang, matatanda at mga bata.
Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa
nagasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. ’Mabuti na lamang at likas na sarat
ang ilong ko,’ ang naisaloob niya. ’ Kung hindi ay pulpol na marahil ngayon.’
Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon
ay napako kina Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Balana ang
nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng
kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak. Sinulyapan
ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantad
na siya sa pagkamaramdamin ng kanyang pamangkin, at alam niyang ang kasawian ng
ama nito ay talusaling na sugat sa puso nito. Ngunit hindi niya maunahan ng
pagtugon sai Danding, na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa
piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala.
Isang manipis na dingding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan
at sa pinakaloob ng bahay, na siyang kinabuburulan ng patay. At sa bukas na
lagusan, na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtina salo ng
pinagbuhol na lasong itim, ay walang tigil ang pagyayaut-yaot dito ng mga taong
nakikiramay sa mga namatayan, nagmamasid sa bangkay. Ngunit pagpasok na
pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam. Napawi sa kanyang
pandinig ang alingawngaw sa labas, at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan
ng kamatayan. Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong, at pinagmasdan ang mukha
ng bangkay. Maputi, kaaya-aya ang bukas, isang mukhang nagbabandila sa
katapatan at kagitingan. Nabakas ni Danding ang lapad ng noo, sa mga matang hindi
ganap ang pagkakapikit, at sa hugis ng ilong, ang bahagyang pagkakahawig sa
kanyang ama. Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot.
’Hindi mo nababati ang Nana Marya mo,’ ang marahang paalala ng kanyang
Tita Juana. ’At ang pinsan mong si Bining,’ ang pabulong pang habol. Humalik ng
kamay si Danding sa asawa ng yumao, at naupo sa tabi ni Bining, ngunit wala
siyang nasabing anuman. Puno ang kanyang puso. Pagkaraan ng ilang sandali ay
umabot siya ng isang album sa mesang kalapit, binuksan iyon, at pinagmuni-muni
ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao.
Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may
likuran ng bahay. Nakaraan na ang panahon ng paggapas, at namandala ana ang
ani. Malinis ang hubad na lupa, na naglalatang sa init ng araw. Naupo si
Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan, at nagmasid sa
paligid-ligid.
Hindi
kalayuan, sa gawing kaliwa niya, ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas
ng kawayan. Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw. Tumindig
si Danding at lumapit sa matanda. Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita.
’Kaparis ka
ng iyong ama,’ ang wika niya.
’Bakit po?’
’Balisa ka
sa gitna ng karamihan; ibig mo pa ang nag-iisa.’
’May mga
sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isa.’
’Ganyan din
siya kung magsalita, bata pa’y magulang na ang isip.’
’Nasaksihan
po ba ninyo ang kanyang kabataan?’
’Nasaksihan!’
Napahalakhak si Lolo Tasyo. ’Ang batang ito! Ako ang nagbaon ng inunan ng ama
mo. Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan. Naulila agad siya sa ama.’
Tumayong
bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid. ’Doon siya
malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti. Sa kabilang pitak
siya nahulog sa kalabaw, nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro.
Nasaktan siya noon, ang akala ko’y hindi siya titigil sa kaiiyak.’
Lumingon ang
matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran. ’Sa itaas ng punong
ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon, noong kainitan ng
himagsikan, nang mabalitaang may mga huramentadong Kastila na paparito. At
doon, sa kinauupuan mo kanina, doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang
tula-isang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya
sa bayan. May tagong kapilyuhan ang ama mo.’
Napangiti si
Danding. ’Ang dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa
Maynila?’
’Oo,’
natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari. ’Nahuli
sila sa tabi ng isang mandala ng palay.’
’Nahuli po?’
’Oo – sa
liwanag ng aandap-andap na bituin.’
Marami pang
ibig itanong si Danding, ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay;
baka hinahanap na siya. Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo
Tasyo, at iniwan ang matanda sa mga alaala nito.
’Ano ang
pinanood mo sa bukid?’ ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang
pinsan.
’Ang araw,’
ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos
makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay.
Ang libingan
ay nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos
kay Adan sa mga anak nito, at ng malungkot at batbat – sakit na pagkakawalay
nila, na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas. Nagunita niya na sa maliit
na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno, ang
abang labi ng Katipunan, ng mga pag-asa, pag-ibig, lumbay at ligaya, ng
palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pumana sa kanya ng kanyang
angkan. Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa, at sinikap niyang
huwag masaling maging ang pinakamaliit na halaman.
Handa na ang
hukay. Wala na ang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong. Ngunit
ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay,
upang ito’y minsan pang masulyapan ng mga naulila.
Nabasag ang
katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping pananangis na
higit na makadurog-puso kaysa maingay na pag-iyak.
Pinagtiim ni
Danding ang kanyang mga bagang, ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay
naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata.
Sandaling
nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin. Nilunod ang kanyang puso ng matinding
dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng
kamatayan. Balisa at nagsisikap ang dibdib ng damdaming ito, si Danding ay
dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay.
Ibig niyang
mapag-isa kaya’t nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis
siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw, at nagsisimula nang lumamig
ang hangin. Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid.
Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa
kanyang mukha at leeg.
Ang
kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo
ni Danding. Huminga siya nang malalim, umupo sa lupa, at ipinikit ang mga mata.
Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa, itinukod sa lupa ang mga palad;
tumingala at binayaang maglaro sa ligalig niyang mukha ang banayad na hangin.
Kay lamig at
kay bango ng hanging iyon.
Unti-unti
siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam, at natiwasay ang pagod niyang katawan.
Sa kapirasong lupang ito, na siyang sinilangan ng ama niya, ay napanatag ang
kanyang puso.
Palakas nang
palakas ang hangin, na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng
nakamandalang palay! Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol
sa kanyang ama, at siya’y napangiti nang lihim. Ang pagsasaranggola sa bukid,
ang pagkahulog sa kalabaw, dalaga sa bunton ng palay, ang lahat ay nananariwa
sa kanyang gunita. Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang
pagkakasalampak niya sa lupa. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat,
siya’y nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig na mga luha at
umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama.
Sa sandaling
iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa
lupang tinubuan. Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay
napakabigat na parusa, at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga
sa bagyo at baha makauwi lamang sa Inang Bayan. Kung bakit walang atubiling
naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio.
Sa kabila ng
mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit, at ng
kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa, na
kinatitirikan ng kanilang mga tahanan, kinabubuhayan ng kanilang mga
kamag-anak, kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga
angkan. Muli siyang napangiti.
Sa dako ng
baybay ay nakarinig siya ng mga tinig, at nauulinigan niyang tinatawag ang
kanyang pangalan. Dahan-dahan siyang tumayo. Gabi na, kagat na ang dilim sa
lahat ng dako. Walang buwan at may kadiliman ang langit. Ngunit nababanaagan pa
niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang
ama, at ang ilang aandap-andap ng bituing saksi ng unang pag-ibig nito.
